نماز صبحعبادت و ذکر در سحرگاه و صبح بهترین زمان برای نیایش و استجابت دعا است. فهرست مندرجات۱.۱ - تسبیح در صبح ۱.۲ - ذکر خدا در صبح ۱.۳ - سوگند به صبح ۱.۴ - عذاب در صبح ۲ - جایگاه صبح و سحر در روایات ۲.۱ - نبایدهای صبح ۲.۱.۱ - غم و اندوه دنیوی ۲.۱.۲ - توجه به غیر خدا ۲.۱.۳ - بی‌توجهی به مسلمین ۲.۱.۴ - خواب صبحگاهی ۲.۲ - بایدهای صبح ۲.۲.۱ - یاد خدا بودن ۲.۲.۲ - اخلاص ۲.۲.۳ - نگهداری زبان از گناه ۲.۲.۴ - تقوا داشتن ۲.۲.۵ - ستم نکردن به کسی ۲.۲.۶ - اطاعت از پدر و مادر ۲.۲.۷ - دانش طلبی ۲.۲.۸ - برکت و توفیق ۲.۲.۹ - صدقه دادن ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - جایگاه صبح و سحر در قرآنواژه صبح در سوره‌های مدثر ، تکویر و هود بکار رفته و مشتقات آن نیز در آیات زیادی آمده است. و واژه‌های دیگری در قرآن به کار رفته که عبارت‌اند از: «بکره»، «اشراق»، «فلق»، «غداه»، «ضحی»، «حین تسرحون»و «وجه النهار». و نیز واژه «سحر» در سوره قمر و جمع آن «اسحار» در سوره‌های آل عمران و ذاریات آمده است. و مهمترین عناوین در قرآن در ارتباط با صبح و سحرگاه، عبارت‌اند از: تسبیح در صبح، ذکر خدا در صبح، سوگند به صبح و عذاب در صبح. ۱.۱ - تسبیح در صبحدر قرآن کریم چنین می‌خوانیم: «سبحوا بکره و عشیا؛ صبح و شام، خدا را تسبیح گویید». صبح، از اوقات مناسب برای تسبیح و تقدیس خداست که آیات زیادی در قرآن بر آن دلالت دارد: و نیز این عناوین در قرآن قابل توجه است: ۱. خانه‌های عظمت یافته به اذن خداوند، محل تسبیح خدا در صبح و شام است. ۲. مؤمنان موظف‌اند به تسبیح خدا در صبح و شام.. ۳. توصیه خدا به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای تسبیح، همراه با حمد خدا در هر صبح و شام. ۴. تسبیح، همراه با حمد خدا در صبح و شام، راهی برای دستیابی به صبر در برابر ناملایمات. ۵. تسبیح خدا در صبحگاهان، راه دستیابی به مقام فناست. ۶. تسبیح خدا در هر صبح و شام، از جانب حضرت داود (علیه‌السّلام). ۷. همراهی کوه‌ها و پرندگان با داود (علیه‌السّلام) در تسبیح خدا، در هر صبح و شام. ۸. تسبیح خدا در هر صبح و شام، سبب قدرتمندی داود (علیه‌السّلام). ۹. تسبیح خدا در هر صبح و شام از سوی مردم، از اهداف رسالت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. ۱۰. تسبیح خدا در هر صبح و شام، نشانه ی انابه و موجب ستایش خداوند است. ۱۱. دعوت حضرت زکریا (علیه‌السّلام) از قومش برای تسبیح خدا در هر صبح و عصر. ۱۲. توصیه خدا به زکریا (علیه‌السّلام) برای تسبیح خدا در هر صبح و شام. این همه تاکید به تسبیح و تنزیه خدا در هنگام صبح، بیانگر اهمیت آن می‌باشد و نماز که روح آن عبارت است از: تکبیر و تحمید و تهلیل و تسبیح خدا، بهترین تجلی گاه این معانی ارزشمند است؛ به ویژه نماز صبح، چنان که در قرآن می‌فرماید: «ان القرآن الفجر کان مشهودا؛ قرآن فجر (نماز صبح) مورد مشاهده (فرشتگان شب و روز) است». در پایان ذکر این نکته لازم است که: سجده و خضوع موجودات عالم هستی در برابر فرمان خدا، مخصوص صبح و عصر نیست؛ بلکه همیشگی و در همه ساعات است. ولی ذکر این دو موقع در آیات «غدو» (صبح و آغاز روز) و «آصال» (عصر و پایان روز)، کنایه از دوام این موضوع است؛ مثل اینکه می‌گوییم: فلان کس هر صبح و شام مشغول تحصیل علم است؛ یعنی همیشه تحصیل علم می‌کند. ۱.۲ - ذکر خدا در صبحچنان که گفته شد، صبح و عصر از بهترین اوقات برای ذکر و یاد خدا در قرآن معرفی شده است: «و اذکر اسم ربک بکره و اصیلا؛ و نام پروردگارت را هر صبح و شام به یادآور». «بکره» (بر وزن نکته) به معنی آغاز روز است و «اصیل» نقطه مقابل آن؛ یعنی شامگاهان و آخر روز است و در سوره‌های اعراف و انعام نیز همین مضمون مطرح شده است. توجه به این عنوان در قرآن نشان دهنده اهمیت زمان صبح در ذکر و یاد خداوند است. ۱. توصیه الهی به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای یاد خدا در صبح و عصر. ۲. لزوم یاد خدا با دل و جان و زبان از روی تضرع، در صبح و عصر. ۳. ذکر خدا در صبح و شام، از نشانه‌های آخرت طلبان دنیا گریز. ۴. ذکر خدا در صبح و عصر، سبب بیرون آمدن از زمره غافلان. ۵. یاد خدا در صبح و شام، یاری دهنده انسان در شکیبایی، برای انجام دادن دستورهای الهی. ۶. خانه‌های عظمت یافته به اذن خدا، محل ذکر خدا در صبح و شام. ۷. یاد خدا در صبح و شام، راه پرهیز از اطاعت گنهکاران و کفر پیشگان. امام خمینی (قدس سره) در بحث تعقیب نماز می‌فرماید: «و چون صبح افتتاح، اشتغال به کثرات و ورود در دنیاست و با مخاطره اشتغال به خلق و غفلت از حق، انسان مواجه است؛ خوب است انسان سالک بیدار، در این موقع باریک، برای ورود در این ظلمت‌کده تاریک، به حق تعالی متوسل شود و به حضرتش منقطع گردد و چون خود را در آن محضر شریف آبرومند نمی‌بیند، به اولیای امر و خفرای (خفیر که جمع خفراء است، به معنای راهبر، نگهبان، حامی و پناه دهنده است و مجیر، به معنای پناه دهنده، فریادرس و دستگیر است). [۷۱]
معین، دکتر محمد، فرهنگ معین، ج۱، ص۱۴۳۲.
[۷۲]
معین، دکتر محمد، فرهنگ معین، ج۳، ص۳۸۸۵.
زمان و شفعای انس و جان؛ یعنی رسول ختمی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) متوسل گردد و آن ذوات شریفه را، شفیع و واسطه قرار دهد. و چون برای هر روزی، خفیر و مجیری است، پس روز شنبه به وجود مبارک رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و روز یکشنبه به حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و روز دوشنبه به امامان همامان سبطان (علیهما السلام) و روز سه شنبه به حضرات سجاد و باقر و صادق علیهم‌السّلام و روز چهارشنبه به حضرات کاظم و رضا و جواد و هادی علیهم‌السّلام و روز پنج شنبه به حضرت عسکری (علیه‌السّلام) و روز جمعه به ولی امر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) متعلق است. مناسب آن است که در تعقیب نماز صبح، برای ورود در این بحر مهلک ظلمانی و دامگاه مهیب شیطانی، متوسل به خفرای آن روز شود و با شفاعت آنها که مقربان بارگاه قدس و محرمان سراپرده انس‌اند از حق تعالی، رفع شر شیطان و نفس اماره بالسوء را طلب کند و در اتمام و قبول عبادات ناقصه و مناسک غیر لایقه، آن بزرگان را واسطه قرار دهد.البته حق- تعالی شانه چنانکه محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دودمان او را وسایط هدایت و راهنماهای ما مقرر فرموده و به برکات آنها، امت را از ضلالت و جهل نجات مرحمت فرموده، به وسیله شفاعت آنها، قصور ما را ترمیم و نقص ما را تتمیم فرماید و اطاعات و عبادات ما را قبول فرماید، «انه ولی الفضل و الانعام». و تعقیبات ماثوره در کتب ادعیه، مذکور و هرکس مناسب با حال خود انتخابی کند و این سفر شریف را به خیر و سعادت به اتمام رساند.» [۷۳]
امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه)، آداب الصلوه، ص۳۷۹-۳۸۰.
۱.۳ - سوگند به صبحخداوند در قرآن به سپیده صبح و روشنایی آن که شکافنده ی تیرگی و تاریکی شب است سوگند یاد کرده: «و الصبح اذا تنفس؛ سوگند به صبح، هنگامی که تنفس می‌کند». چه تعبیر جالبی! صبح را به موجود زنده‌ای تشبیه کرده که نخستین تنفسش با طلوع سپیده آغاز می‌شود و روح حیات در همه موجودات می‌دمد. گویی، در زیر دست و پای لشگر زنگی شب، نفسش بریده بود و با درخشیدن اولین شعاع نور، از زیر چنگالش آزاد می‌شود و نفس تازه می‌کند! این تعبیر، شبیه تعبیری است که در سوره مدثر بعد از سوگند به شب آمده است: «و الصبح اذا اسفر؛ سوگند به صبح، هنگامی که نقاب از چهره برمی گیرد». گویی ظلمت شب همچون نقاب سیاهی، بر صورت صبح افتاده و به هنگام سپیده دم نقاب را کنار می‌زند و چهره نورانی و پرفروغ خود را که نشانه زندگی و حیات است است به جهانیان نشان می‌دهد. علامه طباطبایی در ذیل آیه «و الصبح اذا تنفس؛ سوگند به صبح، هنگامی که تنفس می‌کند» می‌فرماید: با یک نوع استعاره، طلوع صبح از تاریکی شب، به آزادی و رهایی شخص احاطه شده به اعمال شاقه، تشبیه شده است که گویا صبح با روشن کردن افق و دفع تاریکی شب، نفس تازه می‌کند. و نیز در آیه دیگری می‌خوانیم: «قل اعوذ برب الفلق؛بگو پناه می‌برم به پروردگار سپیده صبح». «فلق» از ماده فلق، در اصل به معنی شکافتن چیزی و جدا کردن بعضی از بعضی دیگر است و از آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح، پرده سیاه شب می‌شکافد، این واژه به معنی «طلوع صبح» به کار رفته، همان گونه که «فجر» به همین مناسبت بر طلوع صبح، اطلاق می‌شود. و نیز در این رابطه عناوین ذیل از قرآن استفاده است: ۱. سوگند خدا به صبح و هنگام گسترش آفتاب. ۲. سوگند خدا به صبح و لحظه بالا آمدن و گسترش خورشید، برای اهمیت تزکیه نفس. ۳. سوگند خدا به صبح، برای بیان عظمت و اهمیت آتش جهنم. ۴. سوگند خدا به صبح، جهت بیان مختلف بودن تلاش و کوشش آنها. ۵. سوگند خدا به صبح و هنگام بالا آمدن خورشید، برای تاکید بر قطع نشدن ارتباط او با پیامبر. ۶. سوگند خدا به صبح، برای بیان حقانیت قرآن و ماموریت جبرئیل در ابلاغ آن به پیامبر. ۱.۴ - عذاب در صبحاز آیات قرآن استفاده می‌شود که عذاب و یا تهدید به عذاب گنه کاران و ستم پیشگان و مشرکان و کافران از اقوام تعدادی از انبیای الهی، در هنگام صبح می‌باشد. در این رابطه عناوین ذیل از قرآن قابل استفاده است: ۱. در معرض نزول عذاب الهی بودن گنه پیشگان، در شبانگاهان یا صبحگاهان. ۲. تهدید مشرکان عصر بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عذاب صبحگاهی از سوی خداوند. ۳. هلاکت و نابودی قوم ثمود در صبحگاهان. ۴. هلاکت و نابودی قوم عاد در صبحگاهان. ۵. نابودی کافران و ستم پیشگان قوم شعیب (علیه‌السّلام) در صبحگاهان. ۶. صبح، وقت تعیین شده برای عذاب و نابودی قوم لوط (علیه‌السّلام). ۷. ابلاغ وعده نابودی قوم لوط در صبح، به حضرت لوط (علیه‌السّلام) از جانب فرشتگان. ۸. تحقق عذاب و هلاکت قوم لوط در صبحگاهان. ۲ - جایگاه صبح و سحر در روایاتدر روایات نیز واژه «صبح»، «فجر»، «بکور»، «غدو» و مشتقات آنها، مورد توجه خاصی قرار گرفته و آنچه در شروع صبح، سزاوار و ناسزاوار است، برای انسان بیان شده است که ما در اینجا به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم. ۲.۱ - نبایدهای صبحبر اساس روایات هنگام صبح باید از بعضی اعمال پرهیز نمود، مانند خواب، غم و اندوه دنیوی، توجه به غیر خدا و بی‌توجهی به امور مسلمین. ۲.۱.۱ - غم و اندوه دنیویامام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «فی التوراه: من اصبح علی الدنیا حزینا اصبح علی الله ساخطا؛ در تورات آمده است: هرکسی صبح خود را با غم دنیا آغاز کند، با خشم و نارضایتی از خدا، آغاز کرده است». و نیز فرمود: «من اصبح مهموما لسوی فکاک رقبته فقد هون علیه الجلیل و رغب من ربه فی الربح الحقیر؛ هرکس صبح خود را با هم و غمی جز آزاد کردن خود (از آتش دوزخ) شروع کند، امر بزرگ (آخرت) را ناچیز شمرده و به خاطر بهره اندک (دنیا) از پروردگارش رویگردان شده است.». ۲.۱.۲ - توجه به غیر خداپیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من اصبح و همته غیرالله اصبح من الخاسرین المعتدین؛ هرکه صبح خود را آغاز کند در حالی که اندیشه و خواسته‌ای جز خدا در سر داشته باشد، از زیانکاران تجاوزگر باشد.» ۲.۱.۳ - بی‌توجهی به مسلمینپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من اصبح و همه غیرالله فلیس من الله فی شیء و من اصبح لا یهتم بالمسلمین فلیس منهم؛ هرکه روز خود را آغاز کند و قصدش غیر خدا باشد، بر خدا هیچ حقی ندارد و هرکس روز خویش را آغاز کند و به کار مسلمانان همتی نگمارد، مسلمان نیست». [۱۳۲]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۲۹۵۵.
۲.۱.۴ - خواب صبحگاهیپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «ان الصبحه تمنع بعض الرزق؛ خواب در صبحگاهان، بخشی از روزی را می‌برد». [۱۳۳]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۶۴۳.
واژه «صبحه» به معنای «خواب بامدادی» است. [۱۳۴]
فرهنگ لاروس، ترجمه سید محمد طبیبیان، ص۱۳۰۶.
۲.۲ - بایدهای صبحبنابر روایات هنگام صبح زمان مناسبی برای انجام بعضی اعمال است، مانند اخلاص، یاد خدا بودن، نگهداری زبان از گناه، رعایت تقوا، دانش طلبی، اطاعت از پدر و مادر و صدقه دادن. ۲.۲.۱ - یاد خدا بودنامام علی (علیه‌السّلام) در فرازی از خطبه متقین می‌فرماید: «یمسی و همه الشکر و یصبح و همه الذکر یبیت حذرا و یصبح فرحا، حذرا لما حذر من الغفله و فرحا بما اصاب من الفضل و الرحمه؛ انسان پرهیزگار روز را شام می‌سازد و همتش سپاسگزاری است و شب را به روز می‌آورد و تمام فکرش، یاد خداست. می‌خوابد، اما ترسان است و برمی خیزد در حالی که شادمان است؛ ترس او از غفلت و شادمانی اش به خاطر فضل و رحمتی است که به او رسیده است.» حاج شیخ عباس قمی (رحمه‌الله‌علیه) یک رساله را به دعاهایی که در صبح و شام وارد است، اختصاص داده و در ابتدای این رساله می‌گوید: «بدان ایدک الله، که تحریص و ترغیب بی شمار بر محافظت این دو وقت، در آیات و اخبار شده است؛ لهذا در این دو وقت، ادعیه و اذکار بسیار از رسول خدا و ائمه اطهار (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) ماثور گردیده و ما در این رساله به ذکر مختصری از آنها تبرک می‌جوییم». [۱۳۶]
قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ادعیه، «صباح و مساء».
با توجه به مضامین عالی این دعاها که معارف بلندی را در بر دارند انسان به این نقطه سوق داده می‌شود که سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی انسان، مرهون ارتباط داشتن و نداشتن با خداوند متعال است.۲.۲.۲ - اخلاصپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «من اخلص لله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمه من قبله علی لسانه؛ هرکس چهل روز برای خدا خالص شود، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود». [۱۳۷]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۲۸۳۶.
در بعضی از تعبیرات «جرت ینابیع الحکمه» نقل شده است. [۱۳۸]
قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، واژه «خالص».
۲.۲.۳ - نگهداری زبان از گناهمرحوم کلینی در اصول کافی یک باب را به صورت مستقل تحت عنوان «الصمت و حفظ اللسان؛ سکوت و نگهداری زبان» اختصاص داده است و در این رابطه «۲۱ روایت» را از پیامبر و ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) نقل کرده است؛ از جمله آنها این که امام زین العابدین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «در هر بامداد زبان آدمی زاد، بر تمام اعضایش مشرف شود و گوید: چگونه هستید؟ گویند: اگر تو ما را رها کنی، خوبیم. و می‌گویند: خدا را خدا را نسبت به ما بیاد آور. و سوگندش دهند و گویند: ما به سبب تو، ثواب و عقاب ببینیم.». و پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «آن گاه که صبح فرا می‌رسد، همه اعضای بدن، در پیشگاه زبان سر فرود می‌آورند و می‌گویند: «درباره ما از خدا بترس که عاقبت ما به دست تو است. اگر به راستی بگردی، ما نیز به راستی می‌گردیم و اگر به کجی درآیی، ما نیز به کجی درمی آییم». [۱۴۱]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۱۸۲.
۲.۲.۴ - تقوا داشتنپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «هرکس روز خویش را آغاز کند با این تصمیم که پرهیزگاری کند و در این میان گناهی کند، خدایش می‌آمرزد». [۱۴۲]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۲۹۵۴.
۲.۲.۵ - ستم نکردن به کسیپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «برترین جهاد آن است که کسی روزش را آغاز کند بی آنکه در اندیشه ستم به کسی باشد». [۱۴۳]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۳۹۵.
۲.۲.۶ - اطاعت از پدر و مادرپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «هرکه روز خویش را آغاز کند، به حالی که درباره پدر و مادرش مطیع باشد، دو دروازه بهشت برایش می‌گشایند و اگر یکی از پدر و مادرش زنده باشند، یک دروازه برایش می‌گشایند.» [۱۴۴]
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح۲۹۵۶.
۲.۲.۷ - دانش طلبیپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من غدا فی طلب العلم اظلت علیه الملائکه و بورک فی معیشته و لم ینقص من رزقه؛ هرکس صبحگاهان در پی علم باشد، فرشتگان خدا بر او سایه می‌افکنند و زندگی او با برکت توام می‌شود و از روزی او کاسته نمی‌شود». و امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به ابوحمزه فرمود: «یا دانشمند باش، یا دانشجو و یا دوستدار دانشمندان و چهارمی (دشمن اهل علم) مباش که به سبب دشمنی با آنها، هلاک شوی». ۲.۲.۸ - برکت و توفیقپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «اغدوا فی طلب العلم فان الغدو برکه و نجاح؛ برای طلب علم، صبحگاهان زود برخیزید که زود خیزی، مایه برکت و کامیابی است». [۱۴۷]
صالحی، هاشم، رهگشای انسانیت، ترجمه ابراهیم احمدیان، ص۲۶۴، ش۲۳۸۹.
و فرمود: «باکروا فی طلب الرزق و الحوائج فان الغدو برکه و نجاح؛ صبح خویش را با طلب روزی آغاز کنید و در پی نیازهایتان بروید که سحرخیزی، مایه برکت و توفیق است». [۱۴۸]
صالحی، هاشم، رهگشای انسانیت، ترجمه ابراهیم احمدیان، ص۲۶۴، ش ۲۳۹۲.
۲.۲.۹ - صدقه دادنپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «باکروا بالصدقه فان البلاء لا یتخطی الصدقه؛ بامداد خویش را با صدقه آغاز کنید که بلا، از صدقه نتواند گذشت». [۱۴۹]
صالحی، هاشم، رهگشای انسانیت، ترجمه ابراهیم احمدیان، ص۲۶۴، ش۲۳۹۳.
۳ - پانویس۴ - منبعپایگاه موسسه فرهنگی و هنری نور راسخون، برگرفته از مقاله «نماز، مهمترین راه کار خود سازی». رده‌های این صفحه : احکام نماز | فقه
|